Hamendësimet e zhurmshme të viteve ‘80 se Garcia Marquez-i vuante një dashuri të penguar a të pamundur, përherë e njëjta, vazhdonin në formë thashethemnaje të thekshme rretheve të shkrimtarëve dhe artistëve panhispanikë edhe në vitet ‘90 e më pas; flitej për një studente, ja peruane, ja kolumbiane, e cila studionte në Barcelonë për arkitekturë asokohe, në fillimet e hamendësimeve. Gojë pas goje, pëshpëriteshin kursyerazi gjer dhe tiparet e saj: lëkura e mrekullueshme ngjyrë gruri, sytë si bajame të blerta dhe ecja prej sorkadheje, apo luaneshe. Shkrimtari 52-vjeçar, një nga më të mëdhenjtë e botës, nobelisti i 2 viteve më vonë, nuk u pranua nga 22-vjeçarja e asaj kohe, që u kthye në idengulitjen e tij dashurore dhe më pas letrare. Gjer kur më 2004, më shumë se 20 vjet më pas, ai arriti ta bënte të vetën, por vetëm në letërsi. Ia vlejti barra qiranë - paskëtaj, Marquez-i 70 e ca vjeçar gjeti paqen e kërkuar. Nuk është lehtë të shpjegohet odiseja e një ndjenje kaq të fuqishme te një shkrimtar i tillë, dhe ca më vështirë akoma është të shpjegohet ngërthimi i hatashëm e pa kufij realë i jetës së vërtetë me letërsinë, fiksionin dhe rremtësinë, te një shkrimtar. Për ta pasur të lehtë shpjegimin, do të mundohem të paraqes së pari fakte që do ta bëjnë më të kollajtë të kuptuarit e gjithë ç‘ka më sipër:
Thuhet se shkrimtarët jetojnë disa jetë, thuhet se jetojnë e përjetojnë edhe vdekjen në të gjallë të tyre, ka nga ata që arrijnë gjer të shijojnë përtejvdekjen, përjetësinë, ose më mirë, që arrijnë t‘ia ndiejnë aromën në paradhomën e saj; mundësitë e tyre janë shumë më të mëdha se ato të vdekatarëve të tjerë, - nganjëherë fati i tyre i përngjan fatit të perëndive apo të vetë djallit. Sa për dashurinë, thuhet se me të është marrëdhënia më e koklavitur, më e shumëfaqtë dhe më interesante që kanë, ajo është kyçi i fuqisë së tyre, lënda ku ngjyejnë penën, veglëria që u kurdis vrumbujt e zemrës, arsyeja pse marrin frymë, ka raste, thembra e Akilit, ndodh, po ashtu, që është pikërisht ajo që u err sytë, i qorrollis udhëve pa krye, gjersa i vidhis përgjithmonë, njëlloj si vdekatarët e rëndomtë. Porse shumëkush siguron se ata e njohin mirë, se e kanë “zbutur” që në fillim të kohërave, se dinë t‘i vjelin eliksirin, edhe kur ajo prodhon me shumicë hidhësirë, lëndim, e vuajtje, se kanë një arsenal të tërë armësh për ta bërë zap dhe për ta vënë në shërbimin e tyre, se luajnë me të, i ngrehin çarqe, i ngrenë gracka, se përkundrazi, kur dashuria rebelohet, kur nuk i qas, kur i përbuz, kur i zbon si rrjepacakë, kur ikën e arratiset me të katra prej tyre, ata gjakëndizen dhe si gjuetarë të përbetuar i vihen pas, e ndjekin dhe e përndjekin, kudo qoftë, në tokë, në hënë, në diell, në kohë e përtejkohës, në varr e në vdekje, gjersa e arrijnë me çdo kusht, i hedhin lason mbi qafë si një kafshe të egër dhe e kthejnë në grua, letër, germa dhe gjak që ushqen e larton shpirtin e tyre, ndërkohë që torturohen, copëtohen, poshtërohen, gjunjëzohen, vdesin e ngjallen në këmbët e saj… Shembujt janë pa fund.
Më 1819, Stendalit të madh i mbiu në kokë ideja e shkrimit të një monografie mbi dashurinë, një lloj traktati ideologjik që do të shpjegonte thjesht, logjikisht, matematikisht, ndjenjat e ndryshme që vijnë varg njëra pas tjetrës dhe që përbëjnë në të tërën atë që quhet pasioni i dashurisë: Imagjinoni një figurë gjeometrike shumë të koklavitur të vizatuar me shkumës përmbi një pllakë të madhe: Mirë pra, thotë shkrimtari, tani kam për ta shpjeguar këtë figurë gjeometrike, por me një kusht të domosdoshëm, duhet që figura të ekzistojë tashmë përmbi pllakë, unë s‘mund ta shpik atë. Ajo çka kërkonte Stendali si kusht për të ngjizur veprën më të detajuar mbi fazat e lëngimit të shpirtit të quajtur dashuri, e që doli në dritë më 1822, si shqyrtimi më i madh dhe më i saktë filozofik i shkruar ndonjëherë për këtë ndjenjë: De l‘Amour (Nga Dashuria), ishte që lexuesi, të cilit i drejtohej, ta kish parë (ndjerë) dashurinë.
Po si mund të shihet e dallohet pagabueshëm dashuria?
Shpesh ajo krahasohet me atë që në qiell quhet Udha e Qumështit, një pirg vezullues i formuar nga mijëra yje, ku secili prej tyre mund të jetë një mjegullinë. A nuk qorrolliset njeriu i ngratë në mes të mjegullinës? A nuk beson se është jashtë kur është brenda dashurisë dhe se është brenda kur në fakt është fare jashtë saj? Tërë talenti i Stendalit shkëlqeu në veprën që edhe sot nuk njeh të dytë dhe që ai e shkroi, në të vërtetë, si një fatkeq dashurie e me qëllimin e qartë, por të fshehtë, për të prekur dhe lidhur pas tij zemrën e gruas që dashuronte, ndërkohë që ajo e kish refuzuar ngulshëm, “kokës më krenare të Milanos”, Mathilde Viscontini-t, të dashurës së dikurshme të Ugo Foscolo-s, shkrimtarit të madh italian. Nëpërmjet kësaj vepre, ai mëtonte të komunikonte me Mathilde-n, t‘i rrëfente ndjenjën e tij të jashtëzakonshme për të dhe të rrihte t‘i provonte, nëpërmjet përshkrimit të gjithë gjendjeve dhe hamendësive të lëngimit dashuror, por edhe të vetë flakës së tij të shpirtit, se edhe ajo kishte, pa e kuptuar ndoshta, apo syveshur nga krenaria e pamendtë, po të njëjtën ndjenjë; në fund të fundit, shpresonte t‘i ngjallte mëshirë për vuajtjet e tij. Mathilde vdes disa vjet më vonë dhe shkrimtari vazhdon të shkruajë veprën me zemrën plot nga dashuria platonike për të.
Gjithsesi, dinakëria e Dante Alighieri-t e kalon ku e ku mendjen e mprehtë të Stendalit, ai është Mjeshtri: i dashuruar marrëzisht me Beatriçen, i refuzuar përherë prej saj, kur e humbet përgjithmonë dhe pa shpresë, pse ajo vdes, Aligheri ndërton veprën më të madhe letrare të të gjitha kohërave, Komedinë Hyjnore, me qëllimin e vetëm që ta takojë gruan e zemrës së tij; shkrimtari luan me të gjithë fiksionin, prosedetë simbolike, vizionet e ëndrrës dhe, duke ndërtuar poemën e madhe, arrin të ndërkallë edhe takimin me të në Parajsën tokësore - i ngre kurth Beatriçes, e detyron të takohet me të. Vargjet më patetike që letërsia ka arritur ndonjëherë, për hir të lëndës tragjike që ngërthejnë, janë ato që përshkruajnë “kthimin e Beatriçes në burimin e përjetshëm të dritës” dhe “buzëqeshja e fundit e Beatriçes” mund të interpretohet si një shpresë e vagullt për Aligheri-n, - ndoshta ajo e ka pranuar më në fund dashurinë e tij.
Për Marquez-in qe mbase më e lehtë të vepronte si paraardhësit e tij të shquar; ka shpirtin, mendësinë, praktikën dhe prosedetë e tyre, porse ai shkon shumë më larg: në tregimin “Avioni i bukuroshes së fjetur” shkruar më 1982, vit kur mori edhe çmimin “Nobel”, përshkruan për herë të parë, me zemër në dorë dhe me rrëfim në vetë të parë (kjo është e rëndësishme), duke e nxjerrë jashtë të fshehtën, studenten e dashurisë së tij: Ishte e bukur, elastike, me një lëkurë taze ngjyrë buke dhe sy si bajame të blerta, me flokë të lëmuar e të zinj, të gjatë deri te supet, dhe një brerore lashtësie që mund të ishte hem e Indonezisë dhe hem e Andeve… “Kjo është gruaja më e bukur që kam parë në jetën time”, mendova kur e pashë të kalonte me hapa të mëdhenj e të matur luaneshe, ndërsa unë mbaja radhën për të hipur në avionin e New York-ut, në aeroportin Charles de Gaulle të Parisit. Qe një fanitje e mbinatyrshme që flatroi vetëm një çast dhe u zhduk në turmën e korridorit… E gjen (vendos ta gjejë) sërish “fanitjen e mrekullueshme” të çasteve më parë, atëherë kur nuk e priste, kur mendonte se e kish humbur, fare pranë tij, në ndenjësen ngjitur në avion, -i ka ngritur, letrarisht, një lloj kurthi parak, tashmë bukuroshja nuk ka nga lëviz, ai mund ta sodisë rehat, për orë të tëra dhe gjer të shijojë ndenjen me të pranë e pranë si në një “shtrat bashkëshortor”.
Porse ajo nuk jepet kollaj, ajo vazhdon të jetë mospranuese edhe brenda këtij kurthi letrar, me një zbutje fare të vogël, një lloj lëshimi që më tepër ngjan si një kapriço (apo dredhi) femërore, e stisur për ta joshur më dhembshëm: vajza ia fut gjumit të tetë orët e udhëtimit (pa një pauzë, pa një psherëtimë, pa ndërruar asnjë sekondë krahun…), por e lejon ama shkrimtarin ta sodisë: Atëherë nisa ta kundroja atë me orë të tëra pëllëmbë për pëllëmbë, dhe e vetmja shenjë jete që munda të dalloja, ishin hijet e ëndrrave që kalonin mbi ballin e saj si retë nëpër ujë…Klima e firomës së saj ishte po ajo e zërit dhe lëkura i lëshonte një fije hukamë, që s‘mund të qe veç aroma e vetë bukurisë së saj… Më ngjante e pabesueshme: pranverën e kaluar kisha lexuar një roman të bukur të Yasunari Kawabata-s për pleqtë e pasur të Kyoto-s, të cilët paguanin shuma të mëdha për ta kaluar natën duke soditur vajzat më të bukura të qytetit, të zhveshura e të përgjumura me anë narkotikësh, ndërsa ata vetë jepnin shpirt nga dashuria në një shtrat me to. Nuk u lejohej t‘i zgjonin, apo t‘i preknin dhe ata as që tentonin, sepse esenca e atij qejfi të stërholluar ishte t‘i sodisje të fjetura. Atë natë, duke përgjuar gjumin e bukuroshes, jo vetëm e kuptova atë delikatesë pleqërie, por edhe e jetova tërësisht. - E kush mund ta besonte, thashë me sedër të lënduar nga shampanja. - Të katandisesha unë si një plak japonez! Dhe paskëtaj, vajza sërish zhduket për të, i rrëshqet nga duart, e paepur ndaj dashurisë së tij. Duket se ai e ka humbur përgjithmonë, duket sikur shkrimtari është dorëzuar, por përkohësisht; fraza e fundit, përmbyllëse e tregimit e rrëfen këtë: …dhe u zhduk gjer diellin e sotëm (këtu është shpresa se edhe mund të rishfaqet!) në amazonën e New York-ut. Tre vjet më vonë, më 1985, Garcia Marquez-i boton “Dashuria në kohërat e kolerës”; për lexuesin e vëmendshëm dhe sidomos për miqtë që ia njohin brengën, romani pesëqind faqësh është romani i dashurisë së penguar a të pamundur par excellence. Shkrimtari i madh, përveçse i përjeton shijen, nëpërmjet përtypjes së petaleve të gardenieve dhe pirjes së kolonjës litroshe, i shpik edhe aromën: për herë të parë në jetën njerëzore, dashuria e penguar ka një aromë, aromën e bajameve të hidhura. Dashuria e pamundur e Garcia Marquez-it ka aromë bajamesh të hidhura. Ishte e pashmangshme: aroma e bajameve të hidhura i kujtonte përherë fatin e dashurive të penguara… Gruaja që dashurohet është po ajo, me sytë si bajame të blerta dhe (kësaj here) me të ecurën prej sorkadheje. Sidoqoftë, ky është edhe romani i shpresës, - burri i dashuruar jeton për dashurinë e tij të pavdekshme dhe nuk dorëzohet.
Porse kurthin e vërtetë dhe shëronjës për të, si një lloj yshtjeje kundër mosdashurisë, shkrimtari gjenial ia ngriti të dashurës së tij refuzuese vetëm pas më shumë se 20 vjetësh, më 2004, atëherë kur, me sa duket, kish humbur çdo shpresë se do ta kishte në jetën reale, kur pat shprehur me klithma anembanë globit dashurinë e tij për të dhe nuk pat marrë përgjigje, duke luajtur me të gjitha format e metamorfozave mitologjike, me tërë simbolet që ka njohur letërsia që nga koha e Homerit, si njeri, si gjysmëperëndi a demiurg, ai kthehet në një plak nëntëdhjetëvjeçar, që nuk e ka njohur kurrë dashurinë, por vetëm aventurat e panumërta të seksit dhe rindërton fillin e lakut të tij duke e marrë atje ku e pat lënë: te soditja e gjumit të bukuroshes së fjetur në avionin e linjës Paris-New York. Kësaj radhe ama, ai është tamam si një plak japonez i Kyoto-s dhe ka vendosur ta shijojë gjer në fund krijesën e zgjedhur (të krijuar prej tij sipas shëmbëlltyrës së asaj që dashuron ende dhe të kthyer në një vajzuke, që të mund ta drejtojë më lehtë): adoleshenten e virgjër katërmbëdhjetë vjeçare, të lakuriqtë e të fjetur, në shtrat me të, në bordellon e fshatit piktoresk të romanit të tij të fundit, “Kujtim kurvash të trishta”, ditën e nëntëdhjetëvjetorit të tij. Nuk e ka të lehtë domosdo (rrëfimi është sërish në vetë të parë), laku është ngritur mirë, ajo është përherë bri tij, kur ai e kërkon, por në gjumë dhe pa ndërgjegje: ai e lë të paprekur dhe natë pas nate rreh ta zbusë, t‘i fitojë besimin, duke i lexuar përralla, duke i blerë dhurata, çokollata… Më në fund ndodh mrekullia, adoleshentja e virgjër (vajza që ai dashuron prej më shumë se 20 vjetësh) e bordellos së fshatit piktoresk, bie në dashuri me të: Ishte më në fund jeta e vërtetë, e kisha shpëtuar zemrën dhe isha dënuar të vdisja nga dashuria e vërtetë, në agoninë e lumtur të çfarëdolloj dite, pas njëqind vjetëve të mi