Catherine Preljocaj - Fatkeqësia e të qenit grua

Ajo lindi në Paris por historia e jetës së saj nuk fillon aty, në vendin dhe momentin e lindjes së saj. Historia e jetës së saj krejt e paradestinuar, fillon të shkruhet vite më parë se ajo të lindë, e ndoshta shekuj. Fillon në historinë e familjes së saj, të prindërve dhe gjyshërve, aq ngushtësisht të lidhur me traditat e vendit të origjinës. Tek e fundit, e kaluara na përndjek... Ndaj edhe Catherine Prelocajt, s’mund të bëjë përjashtim, edhe pse në të vërtetë, ngjan thellësisht unike rruga nëpër të cilën ajo ka hedhur hapat e jetës së vet. Por le t’ia nisim nga fillimi, nga rrënjët, sepse pavarësisht se u lind në Paris, në gjysmën e dytë të shekullit XX, rrënjët shqiptare të origjinës së saj, ia paracaktuan fatin. Dhe për ta marrë vetë në dorë do t’i duhej kohë. Do t’i duhej mund, sfilitje. Ishte shqiptare, ishte femër... dhe nuk ishin pak këto dy karakteristika.
*   *   *
Motra e koreografit të famshëm në të gjithë botën Angjelin Preljocaj, nuk mundej assesi të jetonte si të gjithë bashkëmoshataret e saj në Paris. Nuk mundej as të ëndërronte këtë gjë, e kishte të ndaluar. Nëse do të guxonte, do të ndëshkohej për këtë. Por ajo, do të guxonte, sepse kësisoj qe ndërtuar. Ishte rebele, nuk mund t’i nënshtrohej fatit. Tek e fundit, logjikisht ekzistonte mundësia e ndryshimit. Atëherë, pse jo? Nuk arrinte ta kuptonte se pse, përkundër saj, i vëllai i kishte të gjitha rrugët e hapura. Kurse ajo... Dhe rebeloi. Pasi e pa se duke qëndruar në shtëpinë e prindërve, thellësisht shqiptarë në mentalitet, e për më tepër egërshanë për shkak të kalvarit të jetës së tyre, nuk do të mund të nxirrte as majën e gishtit nga rrethi, iku. Ia mbathi, në kërkim të lirisë. Aspak e lehtë në fakt. Por sikur të mos mjaftonte kjo, një ditë, u përball me sëmundjen: kancer. Dhe pas këtij momenti s’i mbeteshin veç 6 muaj jetë. Çfarë makthi.
*   *   *
Catherine Preljocaj, aspak rastësisht, për një rrezatim drite të paimagjinuar në parë që iu feks në fund të tunelit ku fati e pat hedhur, mori pendën të shkruajë. Në fakt e kish ëndërruar gjithnjë veten shkrimtare. Por atij çasti kur u ul për herë të parë në një skrivani për të shkruar një vepër letrare të vërtetë, u bënë shumë gjëra bashkë. Dhe shtysa ishte e parezistueshme. Pastaj, u ul të shkruante, jo thjesht dhe vetëm për të rrëfyer veten, historinë e saj të padëgjuar më parë në Francë, ekzotizmin, pazakonshmërinë... Më tepër se kaq, u ul të shkruante për të nxjerrë prej vetes dhimbjen dhe vuajtjen, padrejtësinë... për të çliruar shpirtin dhe, padyshim, për të kuptuar. Dhe ia doli.
*   *   *
Gjithnjë i ish dukur se trazimi e rrethonte ngase nuk kishte, ashtu siç do ta donte, dashurinë prindërore. Të shprehur, të shfaqur. Nuk i mjaftonte asokohe (edhe pse nuk e shpërfill aspak, përkundrazi) përpjekja sfilitëse e prindërve në punë për t’u siguruar fëmijëve, çatinë mbi kokë dhe ushqimin e përditshëm. Përveç kësaj, prindërit s’i patën dhënë kurrë dashuri. Kurse ajo e bindur që e meritonte (e cili fëmijë s’e meriton) nuk e kuptonte pse s’e merrte. Por pas një analize të gjatë (zgjati plot 18 vjet) e kuptoi se ata s’kishin faj, se ata s’mundeshin, se përderisa s’kishin marrë kurrë dashuri, që do të thotë s’e kishin njohur, si mund ta jepnin atë. Do të kishin dashur me siguri, por nuk mundeshin, nuk dinin... Por Catherine-s iu desh shumë kohë të kuptonte, por pasi kuptoi, gjeti paqen, dhe u shërua njëkohësisht. A thua të ketë lidhje mes tyre? Ndoshta. Gjithsesi, Preljocaj, arriti një konkluzion të rëndësishëm: duhej ta bënte të vetën shprehjen: “Çdo gjë që nuk na vret na bën më të fortë”. Fundja kështu i kish ndodhur asaj.U shfaqet për herë të parë në publik me një libër autobiografik. Ndodh shpesh me shkrimtarët kështu. Ndërkaq këta (shkrimtarët) e argumentojnë rrëfimin autobiografik, si një domosdoshmëri, si prag që duhet kapërcyer... Dikush e ka interpretuar rrëfimin autobiografik të shkrimtarit si një lloj divani psikanalisti... Çfarë ka ndodhur me ju? Pse zgjodhët ta bënit këtë rrëfim autobiografik?
Nuk e keni gabim... Unë kam qenë nën shqyrtim, qysh pesë muaj përpara se të filloja këtë vepër, një punë analitike e përfunduar vitin e kaluar. Pra, 18 vjet divan.
Shpesh historia vetjake, për vetë atë që e jeton ndodh të jetë krejt e zakontë... Diçka me të cilën njeriu mësohet... Fundja është brenda historisë. Cili ishte ai detaj i pazakontë që ju çoi ju te mendimi për të rrëfyer vetveten?
Ishte e pazakontë për lexuesit francezë tu tregoja plagën e të qenit grua e lindur nga prindër shqiptarë, një qenie e ndarë më dysh. E pazakontë është metafora e dy kulturave dhe edukimeve kaq të kundërta që mund të të luajnë fare nga mendtë apo të të sëmurin. E pazakontë ishte gjithashtu rruga që përshkova nga kanceri deri te shërimi prej tij; mjekët u kishin thënë prindërve të mi që nuk më mbeteshin veçse gjashtë muaj për të jetuar! Prej asaj kohe kaluan 18 vjet! Duhej treguar se si isha sëmurur dhe sidomos se si munda të shpëtoj nga sëmundja. Tek e fundit, për t’i ofruar shpresë kujtdo që mëson se ka kancer, një goditje psikologjike, dhe që menjëherë i shkon mendja se do të vdesë shumë shpejt.
Ju kanë trajtuar si të pazakontë?
Po në njëfarë mënyre më kanë trajtuar si të tillë! Por edhe analiza, të të gjitha terapive që kam ndjekur ma kanë provuar: jam unike, e individualizuar, siç e shpjegon edhe Karl Gustav Jungu.  Atipike, e vetmësuar, kryeneçe, e sigurt, e drejtpërdrejtë, e guximshme... unë nuk kisha zgjedhje tjetër veçse të thyeja ligjin e heshtjes, të marrëveshjes tipike shqiptare për të heshtur. Dhe kjo është një gjë e pazakontë për një grua shqiptare...
Më jepni një dhimbje t’iu jap një kryevepër, thoshte pak a shumë Dostojevski... A besoni ju se vlera e librit tuaj qëndron te dhimbja që buron prej tij? Së paku, njëra prej tyre...
Dostojevski ka të drejtë. Nëse nuk kam talentin e tij, mund të jem e sigurt se nuk kam treguar asnjë gënjeshtër, ishte një qëndrim i qartë pasi ishte një rrëfim, pra jo një fantazi e autorizuar, por vetëm e vërteta dhe sinqeriteti, megjithëse të gjithë bien në një mendje se lexohet si një roman. Leximi ndihmon thjesht të artikulosh të këqijat dhe priret ta nxjerrë dhimbjen jashtë vetes, por kjo nuk ndodh gjithmonë me të parën herë dhe sigurisht jo gjithmonë...
Në të njëjtin kontekst: a do të ishit bërë shkrimtare nëse nuk do të ishit e rrethuar nga një jetë e paqetë?
Leximi, pastaj shkrimi ishin me rëndësi jetësore për mua qysh nga fëmijëria. Bashkë me radion dhe shkollën ato ishin mjetet e vetme për të parë botën, pasi isha e mbyllur në shtëpi. Pastaj doja t’u shkoja deri në fund ëndrrave të mia fëmijërore; të bëhesha shkrimtare, gazetare dhe infermiere. Ia kam arritur; jam në librin tim të tretë dhe puna ime deri para pak kohësh ishte të shoqëroja njerëzit e sëmurë. Gjithsesi mund të dal në përfundimin se jeta ime e trazuar dhe e veçantë më ka dhënë me bollëk lëndë për të shkruar.
Le të hyjmë më hollësisht brenda historisë suaj vetjake që e rrëfeni në librin “Një portokalle s’është e lumtur po u bë kajsi”: historia e një familjeje emigrante që refuzon integrimin duke u vetëizoluar... Ku i gjeni arsyet e këtij vetizolimi?
Diaspora shqiptare si të gjitha diasporat e botës mbështetet mbi traditat e vendit të origjinës dhe rendin klanor, për të mos e vuajtur ndjenjën e tmerrshme të Mërgimit. Mërgimtarët mblidhen me njëri –tjetrin dhe jetojnë kësisoj në paqe.
Çfarë ndjesie shkakton te një fëmijë i lindur në Francë mbështetja në traditat e origjinës që nuk kanë të bëjnë me vendin ku jeton?
Ne shkonim në mesha shqiptarësh me një prift që fliste më shumë për traditat tona dhe për politikën dhe shumë më pak për Krishtin dhe dashurinë universale... (ne jemi katolikë të veriut të Shqipërisë). Ne shkonim në dasma shqiptare, shqiptarët ftoheshin nga prindërit tanë. Dhe menjëherë bëhej një ndarje: vajzat në kuzhinë; burrat në sallon. Ne vajzave na takonte të shërbenim kafen turke me sytë ulur. Por si mund ta pranonim se nuk kishim të drejtën për të dalë, për të jetuar si shokët tanë të shkollës ose, më pas, si kolegët tanë? Ndjesia që të krijohet është se je ulur në dy karrige.
Ka edhe një problem në rastin konkret: të jesh katolike dhe të kesh zakone myslimane, të humbasësh latinishten megjithë identitetin tënd. Ishte shumë e dhimbshme për mua martesa e detyruar e motrës time në Malin e Zi dhe sidomos fakti që më ndaluan të jem e pranishme. Zbuloja ritualet barbare të këtij rrëmbimi me leje. Turma, miqtë, të gjithë dëfreheshin përveçse vajza e re që përjetonte një vdekje simbolike...
Gjithsesi një përjashtim e bënë prindërit tuaj dhe dolën nga rrethi i vetizolimit: për vëllanë tuaj, mundësia e integrimit ekzistoi. Si i shpjegoni dy qasjet e kundërta ndaj të njëjtës çështje?
Është shumë e thjeshtë; arsimimi në Ballkan paraqet dy realitete të kundërta në raport me seksin e çdo fëmije. Angjelini ishte një djalë. Një burrë nuk mund të jetë kurrë një “kurvë”. Një burrë nuk mund të mbetet shtatzënë... ta çojë mëkatin e seksit dhe para martesës...
Pas një “lufte” të gjatë me prindërit... më në fund kush ka fituar? A kanë arritur prindërit ta pranojnë që jeta e fëmijëve të tyre është e fëmijëve?
Nëse nuk përmendim kohën, askush nuk fitoi apo humbi. Thelbësore është që tani marrëdhëniet e mia me prindërit janë të shkëlqyera sepse më në fund ata arritën të hapnin zemrat. Tani Liza dhe Pjetri i pranojnë fëmijët e tyre ashtu si ata janë. Qoftë edhe kur ndonjëherë nuk i kuptojnë. Fundja, nga Vermoshi në Paris, hapi ishte gjigand për ta! Pastaj të kishin një bir koreograf të njohur në gjithë botën, një vajzë shkrimtare, një tjetër biznesmene të aftë... aspak e lehtë. Pa folur për dy më të rinjtë...
Ka një detaj që më bën përshtypje. Mamatë shqiptare, rëndom pranojnë ti shkelin tabutë, duke u bërë mbështetëse të fshehta të vajzave të tyre. Kjo nuk ndodhi me mamanë tuaj. A keni një shpjegim për këtë?
Nëna ime mbeti jetime nga babai në moshën 9 vjeç. E pa mbështetur nga kushërinjtë nga ana e babait, ajo u detyrua të ndiqte rregullat e ngurta të nënës së saj në zi e cila, me statusin e vejushës, sipas traditave, duhet të ishte e paqortueshme. Po ashtu edhe për katër vajzat e saj në moshë të vogël që përbënin familjen e burrit të saj të vdekur. S’ka asgjë më të keqe sesa sensi i nderit për ta bërë dikë të ngurtë... Kush nuk ka pasur mbështetje dashurinë nuk di ta japë atë... Këtë e kuptoj mirë!
Ka edhe një detaj tjetër: sinqeriteti. Në librin tuaj ju nuk fshihni asgjë. As edhe marrëdhëniet që keni pasur me partnere të të njëjtit seks. Cilat janë arsyet e sinqeritetit tuaj në këtë aspekt?
Përse duhet fshehur, si shumë të tjerë, me një ndjenjë turpi? Jeta seksuale nuk i hyn në punë veçse çiftit që e praktikon. Ky quhet intimitet. Unë isha homoseksuale për shkak të reagimit. Kalimi i periudhës së kancerit, pastaj shërimi më mësuan që ne jemi vdekatarë. Atëherë nëse njerëzit duan të humbasin kohën e tyre duke gjykuar të tjerët, në vend që të pastrojnë përpara portës së tyre, aq më keq për ta. Gjykimet do të rrëshqasin mbi varrin tim... Ndërkohë që shpirti im do të jetë çuar në fluturim.
Çfarë është sinqeriteti dhe vlera e tij në një shoqëri si ajo franceze?
Sinqeriteti si të gjitha vlerat më duket para së gjithash se është zgjedhje vetjake e propozuar nga parimet bazë të republikës e cila është garantuese e Demokracisë. Kjo nuk do të thotë se e zbatojnë të gjithë…
Në përgjithësi, shumë i vështirë pozicioni që “zgjodhët”, ai i rebeles që i sfidon të gjithë. Pas gjithë kësaj, cilat rezultuan të ishin avantazhet dhe disavantazhet e karakterit tuaj mospajtues?
E vërteta është se zgjedhja e pozicionit të rebeles nuk është i lehtë, madje nganjëherë është i rrezikshëm. Unë mbaj parasysh vetëm dobitë që sjell, kam fituar në thellësi, në zhvillimin tim vetjak dhe në forcë: «Gjithçka që nuk na vret na bën më të fortë»! A ishte ky çmimi që duhej paguar për të paguar lirinë time? Nëse po, atëherë më vjen keq veçse për një gjë: nganjëherë nuk gjej ngushëllim kur mendoj që kam sakrifikuar fëmijërinë dhe rininë time në altarin e maçoizmit.
A mendoni se dhuna fizike dhe psikologjike që keni pësuar në familjen tuaj ka pasur ndikimet e veta te ju? Nëse po, çfarë konkretisht?
Sigurisht ! Bijë e dy jetimëve. Babai im u largua nga nëna e tij kur ishte katërmbëdhjetë vjeç, nuk e pa më të gjallë dhe e mori vesh vdekjen e saj në një kamp refugjatësh… Pastaj u takuan me nënën time. Dy qenie të vuajtura, instiktivisht të egër, për shkak të historive të tyre vetjake. Por duhet respektuar guximi dhe këmbëngulja, megjithë vuajtjet, megjithë sakrificat financiare, për të ngritur një familje! I kam parë prindërit e mi të robtohen në punë që ne të kishim një çati mbi kokë, një shtrat dhe për të ngrënë. Unë nuk mund të harroj: u jam shumë mirënjohëse për këtë. Unë nuk kam dëshiruar të kem fëmijë por jo nga frika se do të përsëris skema familjare dhe psiko gjenealogjike.  Por mua nuk më vjen keq, se kam mbyllur një problem të madh për familjen tonë
Ankoheni në libër, veç të tjerash, për mungesën e mbështetjes nga ana e vëllait tuaj? A besoni në mundësitë e tij për t’iu mbështetur? Dhe pas kësaj, a besoni se nëse ai do të ishte mbështetës do të kish ndryshuar diçka në jetën tuaj? Për mirë?
Angjelini do të mund të më ndihmonte. Por jo atëherë: edhe atij vetë i duhej të dilte nga kjo familje për të realizuar fatin e vet, atë të një artisti! Edhe ai ka vuajtur; të jesh kërcimtar nga një diasporë, nënkuptonte në një mënyrë dashakeqe se ai mund të ishte… Sot vëllai im më ndihmon gjithnjë e më shumë pasi ai i njeh cilësitë e mia si shkrimtare dhe më ndihmon të njihem si e tillë. Për ta mbyllur: është njeriu më i rëndësishëm  për mua. I jam pafundësisht mirënjohëse. Angjelini nuk ishte vëllai maço shqiptar që do të më fuste një plumb në kokë si disa, në emër të nderit të «malësorëve».
Disi e çuditshme që nuk dini shqip mirë, e rritur në një mjedis pothuaj të izoluar?! Apo mos ka qenë një lloj refuzimi? I vetëdijshëm apo jo?
Ishte kthim shpine i ndërgjegjshëm i një adoleshenteje në kulmin e rebelimit: kisha lindur në Francë! Asokohe më vinte turp nga zakonet tona të cilat askush nuk i kuptonte në shkollë as shoqet e mia të klasës as profesorët… Përveç kësaj,  prindërit punonin aq shumë sa ne i shihnim veçse shumë vonë në darkë. Ne nuk hanim kurrë darkë bashkë. I vetmi vakt që hanim së bashku ishte ai i të dielës në drekë: ne flisnim frëngjisht, ata na e kthenin në shqip. Më erdhi keq që nuk e dija shqipen kur erdha për të paraqitur librin tim në Tiranë e Durrës dhe sidomos kur u takova me fshatarët e varfër dhe aq mikpritës që më trajtuan si të isha mbretëreshë, gjatë rrugës për në Vermosh, të cilin nuk mundëm ta arrinim. Pata besuar se Presidenti do të më vinte në dispozicion një helikopter, siç kishte bërë për vëllain tim Agjelinin (qesh). Asokohe nuk isha ende yll.
Dhe për ta mbyllur, dy fjalë shkurtimisht për PASLIBRIN. Si vijoi historia juaj, pas botimit të historisë suaj? Cili është reagimi i prindërve kur e panë jetën e tyre të zbuluar para syve të botës? Shqiptarët e vuajnë shumë një gjë të tillë...
Nëna ime është analfabete ndërsa babai, nuk donte t’i kthehej më të shkuarës... Aq shumë dhimbje… Motra ime, Xhina u ka lexuar disa pjesë që lidheshin me ta… Por ata nuk donin të vuanin më dhe unë i kuptoj fare mirë.
Do të doja të saktësoja një pikë: Gjysma e diasporës që ka parë veten në pasqyrë në librin tim, më ka sharë duke më ngjitur të gjithë epitetet e mundshme, si në Francë ashtu edhe në Belgjikë (një burrë pështyu mbi librin tim dhe pyeti veten se si mund të isha unë shkrimtare…) ndërkohë që pjesa tjetër vlerësonte guximin tim. Pjesa më e madhe e njerëzve fshihen nga frika e gjykimit të të tjerëve; ata vetësakrifikohen për të bërë “Figurë të Mirë” siç i thonë në shqip… A nuk është kështu? Ajo që unë dua të them është se pas kancerit dhe asaj që erdhi më pas, nuk e çaj më kokën për vështrimet e të tjerëve. Jam e vdekshme, jam një hiç! Llafet e të tjerëve dhe gjykimet e tyre- megjithëse mendoj se do të bënin më mirë të pastronin para portave të tyre sesa të shohin ç’bëjnë të tjerët- nuk më hyjnë fare në punë  dhe do të rrëshqasin mbi varrin tim mbi të cilin kam porositur të shkruajnë epitafin «Të paktën unë u përpoqa», ndërkohë që shpirti im do të jetë ngjitur lart…